Dijabetes ili šećerna bolest predstavlja hronično oboljenje u čijoj osnovi leži poremećaj metabolizma glukoze, masti i proteina.
Kod dijabetičara se vremenom razvijaju promjene na velikim i malim krvnim sudovima (makrovaskularne i mikrovaskularne promjene). Ovakve poremećaje jednom riječju nazivamo angiopatija ili dijabetesna angiopatija.
Usljed poremećaja u metabolizmu masti i povećane sinteze holesterola, masti se kod dijabetičara brže talože u zidu krvnih sudova nego kod nedijabetičara. Taloženje masti dovodi do sužavanja krvnog suda koji je zahvaćen ovim procesom, što za posljedicu ima slabiju snabdevenost krvlju organa koji taj krvni sud ishranjuje, a u krajnjem slučaju vodi do slabljenja ili otkazivanja funkcije datog organa. Ovaj proces odgovara procesu ateroskleroze kod nedijabetičara, ali se češće i brže odvija kod dijabetičara.
Makrovaskularne promjene obuhvataju promene na velikim krvnim sudovima srca, mozga i krvnim sudovima nogu. Zadebljanje zida i taloženje masti na zidovima krvnih sudova ( ateroskleroza ) javlja se češće i intenzivnije kod osoba koje boluju od dijabetesa u odnosu na nedijabetičare. Usljed toga, dijabetičari do 5 puta češće obolijevaju od bolesti srca i krvnih sudova kao što su :angina pectoris, naprasna srčana smrt, srčani infarkt, infarkt mozga. Usled promena na krvnim sudovima nogu dolazi do pojave bolova i grčeva u nogama , koje prati slabljenje cirkulacije, bolovi i grčevi u nogama sa otežanim kretanjem. Osoba sa suženim krvnim sudovima nogu ima osjećaj promrzlih nogu , koža je na njima tanja i dobija plavičastu boju. U hodu se javljaju bolovi u listovima, koji se u stanju mirovanja smanjuju. Sa povećanjem stepena suženja krvnih sudova, snabdijevanje krvlju je nedovoljno i u stanju mirovanja, pa se bolovi javljaju i u mirovanju. Na mjestima gdje noga dotiče odeću, ili se prsti međusobno dotiču javljaju se bolne promene. Kao krajnji stadijum oboljenje nastupa gangrena ( odumiranje) jednog ili više prstiju, cijelog stopala ili čak potkoljenice.
Mikrovaskularne promjene nastaju usljed promjena na manjim krvnim sudovima (kapilarima), prije svega oka, bubrega, kože i onih koja ishranjuju nerve. Uglavnom su izazvane povišenim vrijednostima šećera u krvi.
Bolesti bubrega i mokraćnih kanala
Kod dijabetičara su česte upale mokraćnih kanala, a dijabetička nefropatija je jedna od najtežih komplikacija, koja u krajnjem slučaju dovodi do otkazivanja bubrežne funkcije. Ovo se mnogo češće javlja kod dijabetičara, nego kod nedijabetičara.
Bolesti oka prije svega dijabetička retinopatija (promjene na mrežnjači oka ), katarakta ( zamućenje očnog sočiva ) i glaukom – mnogo češće se javljaju kod dijabetičara nego kod nedijabetičara. Dijabetička retinopatija jedan je od vodećih uzroka sljepila u svijetu.
Promjene na koži
Usled slabije cirkulacije (prokrvljenosti) koža se teže ishranjuje pa postaje suva, ispucala i sklonija infekcijama. Usljed smanjenja osećaja (dijabetična neuropatija), koje je posljedica slabljenja funkcije nervnih završetaka, dolazi češće do nastanka povreda i rana koje teže zarastaju.
Poznato je da neke osobe sa dijabetesom postaju sklonije prema gljivičinim infekcijama kože i sluzokoža, koje su najčešće prolazne, pošto su vezane za pogoršanje ili loše regulisanu bolest (svrab na polnim organima u muškaraca i žena, ojedi i zapaljenje kože u preponama, u pazuhu, između prstiju nogu i ruku) ili su trajnije prirode (mrljaste promjene po koži, koje se sitno perutaju). Česta je pojava plikova po koži stopala i šaka, kojih može biti više na jednom mjestu. Ukoliko koža oko njih nije crvena, stanje je bezopasno, međutim ako koža pocrveni verovatno je reč o opekotini. Naime, kod višegodišnjeg dijabetesa slabi osjećaj za toplotu, pa je veća mogućnost da nastanu opekotine koje osoba i ne osjeća. Kod starijih osoba treba obratiti pažnju na pojavu žuljeva, pogotovo na stopalima.
Dijabetesno stopalo je komplikacija dijabetesa koja je jedan od vodećih uzroka amputacija. Usljed promjena na krvnim sudovima koža stopala postaje hladna, suva i ispucala te sklonija infekcijama. Usled oštećenja nervnih završetaka osobe često ne osjete da su se povredile, pa mala oštećenja na koži stopala često prolaze nezapažena i predstavljaju ulazna vrata za infekcije koje se kod dijabetičara brzo šire. Ukoliko bolest napreduje, može se javiti gangrena i nerijetko je neophodna amputacija stopala ili dijela noge.
Prevencija pojave dijabetesnog stopala je od izuzetnog značaja. Neophodno je redovno pranje stopala mlakom vodom i sapunom, poslije čega je obavezno sušenje prostora između prstiju stopala. Treba svaki dan mazati stopala hidratantnim neparfimisanim kremama. Nokti ne smeju suviše da porastu. Treba da se seku poprečno kako ne bi ostajale oštre ivice. Izuzetno opasno je hodati bosonog. Potrebno je nositi udobnu i meku obuću.
Promjene na krvnim sudovima povezane su sa povišenim vrednostima šećera u krvi, ali je za njihovu prevenciju od izuzetnog značaja i adekvatna kontrola krvnog pritiska, nivoa lipida ( holesterola i triglicerida) u krvi i prestanak pušenja.
Stoga je za dijabetičare od izuzetnog značaja redovna samokontrola vrijednosti šećera u krvi, nivoa lipida i visokog krvnog pritiska. Adekvatna terapija, koja pored redovnog uzimanja lijekova, uključuje i zdrav način života ( redovnu fizičku aktivnost, zdrav način ishrane, kontrola tjelesne mase, prestanak pušenja, ograničenje unosa alkohola i soli) može usporiti nastanak ovih promjena te usporiti, a kod mnogih i spriječiti, slabljenje i gubitak funkcije vitalnih organa.
Dakle kod diabetesa mellitusa javljaju se dvije vrste promene: dijabetesna makroangiopatija i dijabetesna mikroangiopatija. Kod prve se javljaju ateromatozne promjene koje se ne razlikuju od obliterantne arterioskleroze, ali se javljaju ranije i izraženije su. Najčešće su zahvaćene tibijalne arterije i poplitealna arterija. Kod druge postoje arteriolame i kapilame lezije koje se sastoje od endotelne proliferacije i zadebljanja bazalne membrane i specifične su za dijabetes.
Najvažniji simptom kod dijabetesne angiopatije j e bol koji ne mora biti tako jak kao kod obliterantne arterioskleroze i delimično se pripisuje i dijabetesnoj neuropatiji. Često se javljaju ulceracije i gangrene koje sporo zarastaju, a zbog prisutne neuropatij e ne moraju biti izrazito bolne. Iako se dijabetesna angiopatija javlja kod dugotrajnog dijabetesa, mikroangiopatija može biti prisutna i prije pojave manifestnog dijabetesa, pa njeno rano otkrivanje specijalnim angiološkim metodama može da doprinese blagovremenom liječenju.
Vaskularnu bolest kod dijabetičara čine ateroskleroza, kalcifikacije arterija i mikroangiopatija.
Okluzivne lezije arterija se javljaju kod dijabetičara 10 godina ranije nego kod nedijabetičara. Od ukupnog broja aterosklerotičnih okluzija arterija donjih ekstremiteta, od 15–20% pripada dijabetičarima. U populaciji iznad 50 godina, gangrena donjih ekstremiteta je 40 puta češća kod dijabetičara nego kod nedijabetičara. Dokazano je da 16% oboljelih od dijabetesa ima kalcifikacije arterija, 13% nedostatak jednog ili više pulseva na nogama, a 5% klaudikacije ili grčeve listova nogu pri hodu.
Okluzivne promjene kod dijabetičara se najčešće lokalizuju na zatkolenoj arteriji, potkolenim arterijama i dubokoj arteriji natkolenice. Uobičajeni znaci ishemije, klaudikacija ili grčevi listova nogu pri hodu, spontani bol, hladno stopalo, ishemično ili hladno crvenilo i odsustvo perifernih pulseva, se lako otkrivaju.
Zaseban entitet predstavlja klinička slika dijabetičnog stopala kao posljedica ishemije i neuropatije. Promjena konfiguracije stopala, deformacije prstiju, stvaranje žuljeva na mjestu pritiska i deformacije zglobova, ukazuju na prisustvo neuropatije. Promjene su različitog oblika i intenziteta, sa tendencijom stacionarnog toka ili progresije, naročito ako postoje i zakrečenja većih krvnih sudova. Rane na tabanima su karakteristične neuropatične lezije stopala. Ukoliko se ne liječi, a pacijent i dalje hoda, komplikuju se nekrozom i infekcijom. Ulceracije na prstima u visini interfalangealnih zglobova, nastaju kao posledica trenja, dekubitus obućom. Zadebljanje kože i pukotine su ulaz za infekciju i naknadnu nekrozu i gangrenu. Gangrenozni pečati nastaju na mestu gde je stopalo izloženo pritisku, ili bez mehaničkog uzroka, usljed začepljenja krvnog suda.
Gangrena sa infekcijom ima tri klinička oblika:
– progresivna arteriosklerotična gangrena u kojoj je na ishemičnom području došlo do naknadne infekcije,
– gangrena dobro vaskularizovane noge, sa palpabilnim pedalnim pulsevima, povišenom lokalnom temperaturom i otokom,
– anaerobni celulitis udružen sa inicijalnom gangrenoznom promjenom.
Infekcija u dijabetičara se karakteriše odsustvom bola, zbog čega pacijent relativno kasno registruje. Anaerobne infekcije imaju izuzetno težak tok, ishemija je bitna za njihov razvoj, a ulazna vrata mogu biti bilo kakva lezija kožnog omotača.
Okluzivne promjene velikih krvnih sudova se rješavaju prema istim principima kao i kod nedijabetičara, bilo da je riječ o konzervativnom ili hirurškom liječenju. Promene manje od 2 cm 2 površine i bez infekta, se liječe higijenskim merama sve do njihove spontane sanacije. Solidna antidijabetička terapija je od prvorazrednog značaja, a vazoaktivni lijekovi su korisni. Najvažnija je međutim, njega dijabetičnog stopala, odgovarajuća obuća i režim.
U slučaju razvijenih nekrotičnoulceroznih promena i infekcije, liječenje je dugotrajno i etapno. Amputacije prstiju, ekscizije jedne ili više kostiju zahvaćenih gnojnim procesom, otvaranje gnojnih i nekrotičnih žarišta ili amputacije stopala najčešće transmetatarzalne, su hirurške mjere koje se primjenjuju. Uznapredovali oblici nekroze i infekcije leče se primarnom amputacijom na odgovarajućem nivou. Postoperativni tretman podrazumijeva maksimalnu lokalnu njegu, primjenu antibiotika, antiseptika, korekciju metaboličkog statusa i opšte mjere. Hospitalno hirurško liječenje dijabetičnog stopala, traje u prosjeku preko 50 dana.